9-06-2016

Volgens sommigen gaan we op weg naar een economie van overvloed. Een economie waarin energie nagenoeg gratis wordt door efficiënt gebruik van zonne-energie. En ook een samenleving waarin technologie zorgt voor gratis informatie en waarbij een ander ontwerp van ons economische systeem ervoor zorgt dat grondstoffenschaarste geen rol speelt. Een circulaire economie.
Ik vraag me af of die overvloedeconomie er wel komt. Maar als die er komt, dan zal de mens juist streven naar exclusiviteit: dat is de manier om ons ook in de overvloedeconomie te onderscheiden.

Het idee van de economie van de overvloed is niet nieuw. De Amerikaanse econoom John Kenneth Galbraith had het daar eind jaren vijftig van de vorige eeuw al over, geïnspireerd door de sterk gestegen materiële welvaart in het naoorlogse Amerika. Maar zijn ‘affluent society’ ging vooral over de verdeling van de welvaart, het belang van immateriële welvaart en de rol van de overheid. Tegenwoordig volgen zij die het hebben over de ‘economie van de overvloed’ het idee dat de natuurlijke grenzen van de aarde vooral door nieuwe technologieën, manieren van omgaan met reststromen en her- en langer gebruik van spullen op den duur geen belemmering zijn voor de toename van de welvaart. Op sommige plekken zien we daar inderdaad een glimp van. ICT zorgt voor heel veel virtuele ‘gratisheid’.

Ik denk zelf ook dat er nog heel veel te winnen valt door onze samenleving circulairder in te richten. Maar er zit een natuurlijke grens aan die overvloed als het gaat om grondstoffengebruik. Lang niet alle dingen die we in het dagelijkse leven gebruiken, zijn bijvoorbeeld circulair te maken: 30% van ons materiaalgebruik bestaat uit voedsel. En de restproducten van voedsel zijn niet gemakkelijk te hergebruiken. Wel kunnen we natuurlijk voedselverspilling –ook zo’n 30%– tegengaan.
Ook zit er een grens aan de mate waarin we natuurlijke grondstoffen efficiënt kunnen gebruiken. Bij een groeiende economie moeten we eigenlijk steeds minder materiaal gaan gebruiken, minder de natuur belasten. Daar zit een grens aan. Als de economie qua omvang vertienvoudigd, moet het materiaalgebruik met het tienvoudige afnemen. Om het praktisch te maken: een telefoon moet bestaan uit tien keer zo weinig materiaal. En dat geldt ook voor een huis, een auto, een trein. Een hele grote opgave.

Maar laten we voor nu toch even aannemen dat het kan: een overvloedeconomie. Hoe reageren mensen daarop? Door ons gezamenlijk te laven in de gecreëerde overvloed en daar tevreden mee te zijn? Nog nooit meegemaakt. Wat mensen ten diepste drijft, is de zucht naar vooruitgang. Vooruitgang ten opzichte van de eigen historie of ten opzichte van anderen. Uit onderzoek blijkt dat dit laatste in alle culturen een grote rol te speelt, of het nu inheemse indianenstammen, Chinezen, Europeanen of Eskimo’s betreft. Dus vervolgens gaan we in een economie van overvloed op zoek naar schaarste om ons te onderscheiden.
Dit kan langs twee wegen. Ten eerste door zoveel mogelijk te verbruiken wat in overvloed is, om te kijken waar dan de échte grens ligt. Dat is iets wat we de hele menselijke historie al doen.
Ten tweede zijn er binnen de economie van de overvloed altijd zaken te vinden die wel zorgen voor exclusiviteit, voor het onderscheid ten opzichte van anderen.
Een goede kandidaat daarvoor vind ik zelf bijvoorbeeld de mogelijke rantsoenering in ‘ervaringen’ die kan ontstaan. Met een raket naar de maan gaan blijft in ieder geval nog een tijdje schaars. Of exclusieve voorstellingen. Of toprestaurants. Maar ook het bezoek aan historische steden kan een schaars goed worden, aangezien ook deze nu al bijna vollopen met toeristen uit alle windstreken. Dezelfde drukte geldt nu ook al voor menige klimroute in de Alpen of op de Mount Everest.

Dus naar mijn mening gaan we ook in de economie van de overvloed –die er dus niet komt–onze eigen schaarste creëren. Zodat een inclusieve economie, een economie waarbij iedereen evenveel welvaart heeft en eenieder gelijkwaardig is, nog steeds niet in alle opzichten mogelijk is.